Հայաստանի Հանրապետության մշակութային ժառանգության պահպանությանը նպաստելու, մշակութային արժեքների արտահանումը, ներմուծումը կարգավորելու, մշակութային արժեքների ապօրինի արտահանումը, ներմուծումը և այդ արժեքների նկատմամբ սեփականության իրավունքի ապօրինի փոխանցումը կանխարգելելու ու կանխելու և «Մշակութային արժեքների ապօրինի ներմուծման, արտահանման և սեփականության իրավունքի փոխանցման արգելմանն և կանխմանն ուղղված միջոցառումների մասին»; Փարիզի կոնվենցիայի պահանջներն ապահովելու նպատակով`ՀՀ Կառավարության 1994 թվականի հոկտեմբերի 25-ի թիվ 501 որոշմամբ ՀՀ մշակույթի նախարարության համակարգում ստեղծվեց մշակութային արժեքների պահպանության վարչություն, որը ՀՀ Կառավարության 2002 թվականի մարտի 6-ի N 202 որոշմամբ վերակազմավորվեց ՀՀ մշակույթի նախարարության աշխատակազմի առանձնացված ստորաբաժանման` մշակութային արժեքների պահպանության գործակալության:
Ոլորտի քաղաքականության հիմնական խնդիրներն իրականացնելու նպատակով գործակալությունը ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ապահովում է Հայաստանի Հանրապետության մշակութային ժառանգության առանձնակի արժեքավոր մշակութային արժեքների ցանկի ստեղծումն ու համալրումը, մշակութային արժեքների պահպանական ցուցակի ստեղծումը, տալիս է մշակութային արժեքների արտահանման կամ ժամանակավոր արտահանման իրավունքի վկայագիր և նվագարանի վկայական, հետևում պահպանական ցուցակում գրանցված կամ գրանցման ենթակա մշակութային արժեքների շարժին, ձեռնարկում է այդ արժեքների նկատմամբ սեփականության իրավունքի ապօրինի փոխանցումը կանխարգելելու և կանխելու, իսկ այդ իրավունքի անօրինական փոխանցման դեպքերում` սեփականատերերի իրավունքները վերականգնելու և այլ միջոցառումներ:
Վերոհիշյալ գործառույթներն իրականացնելիս գործակալությունն առաջնորդվում է «Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքի և այլ իրավական ակտերի դրույթներով, որոնցում հաշվի են առնված «Մշակութային արժեքների ապօրինի ներմուծման, արտահանման և սեփականության իրավունքի փոխանցման արգելմանն և կանխմանն ուղղված միջոցառումների մասին», «Զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին» և «Եվրոպական մշակութային կոնվենցիա»-ների պահանջները:
«Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4.2-րդ կետի պահանջն ապահովելու նպատակով ՀՀ Կառավարության 2005 թվականի հոկտեմբերի 13-ի N 1643-Ն որոշմամբ սահմանվել է Հայաստանի Հանրապետության մշակութային ժառանգության առանձնակի արժեքավոր մշակութային արժեքների ցանկը, որոնց արտահանումը և ժամանակավոր արտահանումը ՀՀ տարածքից արգելվում է: Դրանք այն արժեքներն են, որոնք բնութագրվում են ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարի 2005 թվականի օգոստոսի 30-ի N 428-Ա հրամանով հաստատված սկզբունքներով:
Հայոց մշակութային ժառանգության պահպանության, օգտագործման, հանրահռչակման և ուսումնասիրության գործընթացներն առավել արդյունավետ կազմակերպելու նպատակով գործակալությունը վարում է մշակութային արժեքների տվյալների շտեմարան: Այն ներառելու է Հայաստանի Հանրապետության թանգարանային ֆոնդի, ինչպես նաև մշակութային արժեքների պահպանական ցուցակի չափորոշիչներին համապատասխանող գրադարանային և արխիվային հավաքածուների, տարբեր մարմիններին և կազմակերպություններին որպես գույք ամրացված պետական սեփականություն հանդիսացող մշակութային արժեքների և պետական սեփականություն չհանդիսացող` նման մշակութային արժեքների վերաբերյալ կամավորության սկզբունքով տրամադրված տեղեկատվությունը: Շտեմարանի տվյալների հիման վրա գործակալությունը կազմում է Հայաստանի Հանրապետության մշակութային արժեքների պահպանական ցուցակը: Այն պետական պահոցներում գրանցված, ինչպես նաև պետական սեփականություն չհամարվող և ոչ պետական պահոցներում պետության կողմից պահպանվող մշակութային արժեքների ռեգիստրն է: «Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4.3-րդ կետի համաձայն գործակալությունը հիշյալ ցուցակում կամավորության սկզբունքով գրանցում է պետական սեփականություն չհամարվող մշակութային արժեքները` սեփականատերերի ներկայացրած հայտերի հիման վրա: ՀՀ բոլոր իրավաբանական և ֆիզիկական անձինք կարող են իրենց սեփականությունը հանդիսացող մշակութային արժեքները գրանցել այդ ցուցակում: Գրանցումը կատարվում է, եթե առարկան բնութագրվում է ՀՀ Կառավարության 2005 թ. մայիսի 19-ի N 631-Ն որոշմամբ սահմանված չափորոշիչներից որևէ մեկով: Հիշյալ ցուցակում մշակութային արժեքը գրանցվում և այդ մասին հայտատուին տեղեկանք է տրվում ՀՀ մշակույթի նախարարի 2007 թ. նոյեմբերի 9-ի N 666-Ա և 2010 թ. սեպտեմբերի 14-ի N 602-Ն հրամաններով հաստատված պահանջներով ու կարգերով:
Միաժամանակ, Հայաստանի Հանրապետության իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց սեփականությունը համարվող նվագարանների ժամանակավոր արտահանման դեպքերում, թույլտվության գործընթացը դյուրացնելու, նախատեսված ձևակերպումները ժամանակավոր արտահանման յուրաքանչյուր դեպքի համար չկրկնելու և հիշյալ անձանց սեփականության իրավունքն արտերկրում պաշտպանելու նկատառմամբ, այդ անձանց ցանկությամբ գործակալությունը տալիս է 5 տարի ժամկետով նվագարանի վկայական` ՀՀ Կառավարության 2005 թվականի հունիսի 23-ի N 981-Ն որոշման և ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարի 2006 թ. հոկտեմբերի 25-ի N 426-Ն հրամանի պահանջների համաձայն:
Հայաստանի մշակութային ժառանգությունը աշխարհի տարբեր երկրներում ներկայացնելու, ինչպես նաև հետազոտման, վերականգնման, համերգային գործունեության և ուսումնառության նպատակներով գործակալությունն իրականացնում է Հայաստանի Հանրապետության մշակութային արժեքների պահպանական ցուցակում ներառված արժեքների ժամանակավոր արտահանման իրավունքի ձևակերպում, իսկ վերադարձից հետո` դրանց իսկության ստուգում-արձանագրում` «Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքի և ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարի 2005 թ. հուլիսի 25-ի N 348-Ն հրամանի դրույթների համաձայն: Ընդ որում` պետական սեփականություն համարվող մշակութային արժեքները ՀՀ օրենսդրության համաձայն թույլատրվում են արտահանել միայն ժամանակավորապես` ցուցահանդեսներ կազմակերպելու, վերականգնման աշխատանքներ և գիտական հետազոտություններ կատարելու, թատերական և համերգային գործունեության նպատակով` «Տուրքի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված տուրքային արտոնությամբ:
Գործող օրենսդրության և իրավական ակտերի համաձայն Հայաստանի Հանրապետության տարածքից յուրաքանչյուր ոք կարող է արտահանել կամ ժամանակավոր արտահանել իր սեփականությունը համարվող մշակութային իրերը` մշակութային արժեքները արտահանման կամ ժամանակավոր արտահանման իրավունքի վկայագրով (եզրակացություն՝ թույլատրող փաստաթուղթ), որի համար գանձվում է պետական տուրք ՀՀ Կառավարության 2005 թվականի հունիսի 23-ի N 981-Ն, 2005 թ. օգոստոսի 25-ի N 1348-Ն որոշումների և «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի դրույթների համաձայն, և մշակութային նշանակության առարկաները` համապատասխան թույլտվությամբ կամ պարզեցված կարգով` «Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքի, «ՀՀ մաքսային օրենսգրքի» և ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարի 2005 թ. նոյեմբերի 10-ի N 538-Ն հրամանի պահանջների համաձայն: Եվրասիական տնտեսական միությանը Հայաստանի Հանրապետության անդամակցությամբ պայմանավորված և «Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքի պահանջով՝ 2018 թ. դեկտեմբերի 24-ին ընդունվել է ՀՀ մշակույթի նախարարի «Հայաստանի Հանրապետության մաքսային տարածքով փոխադրման համար սահմանափակումների ենթակա մշակութային արժեքների, ազգային արխիվային ֆոնդերի փաստաթղթերի, արխիվային բնօրինակ փաստաթղթերի ցանկը, դրանց արտահանման լիցենզիայի և հայտի ձևերը հաստատելու ու Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի նախարարի 2015 թվականի հունիսի 19-ի N 358-Ն հրամանն ուժը կորցրած ճանաչելու մասին» 01-Ն նորմատիվ իրավական ակտը, որով հստակեցվում են սահմանափակման ենթակա արտահանվող մշակութային արժեքների տեսակները և թույլատրող փաստաթղթով արտահանման ենթակա արժեքների տարիքային շեմը:
Մշակութային արժեքների ներմուծումն իրականացվում է «ՀՀ մաքսային օրենսգրքով» սահմանված կարգով, իսկ դրանց ժամանակավոր ներմուծումը` «ՀՀ մաքսային օրենսգրքով», ՀՀ Կառավարության 2001 թ. մարտի 27-ի N 239, 2006 թ. հունիսի 1-ի N 827-Ն որոշումների, ՀՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարի 2005 թ. մայիսի 31-ի N 287-Ն հրամանով և ՀՀ մշակույթի նախարարի 2011 թ. փետրվարի 21-ի N 42-Ն և ՀՀ Կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի նախագահի 2011 թ. փետրվարի 28-ի N 72-Ն համատեղ հրամանով սահմանված պահանջներով ու կարգերով:
Գործակալությունն ապահովում է բռնագրավված, հօգուտ պետության տիրազուրկ ճանաչված և ժառանգության իրավունքով պետությանն անցած մշակութային արժեքները պետական պահոցների մշտական պահպանությանը հանձնելու գործընթացը` ՀՀ Կառավարության 2010 թ. փետրվարի 18-ի N 146-Ն որոշմամբ և ՀՀ մշակույթի նախարարի 2010 թ. հոկտեմբերի 14-ի N 683-Ն հրամանով հաստատված կարգերով:
Գործակալությունն իրականացնում է ՀՀ մշակույթի նախարարության «Հազվագյուտ աղեղնավոր նվագարանների պետական հավաքածուի» վարձակալության տրամադրման գործընթացը` ՀՀ մշակույթի նախարարի 2009 թ. հուլիսի 23-ի «Հազվագյուտ աղեղնավոր նվագարանների պետական հավաքածուի նվագարանների օգտագործումը կանոնակարգելու մասին» N 431-Ա հրամանով նախատեսված կարգով:
«Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածի համաձայն` արտահանվող և ժամանակավոր արտահանվող մշակութային իրերը (բացառությամբ 9-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված դեպքերի), ենթակա են փորձաքննության: Այն իրականացնում են հավատարմագրված փորձագետները: Մինչ 2011 թվականը, այսինքն` «Լիցենզավորման մասին» և «Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքներում համապատասխան փոփոխություններ կատարելն ու շարժական մշակութային արժեքների փորձաքննություն իրականացնելը լիցենզավորման ենթակա գործունեության տեսակների ցանկից հանելը, գործակալությունն ապահովել է հիշյալ արժեքների փորձաքննություն իրականացնող անձանց մասնագիտական որակավորման և լիցենզավորման գործընթացը, իսկ 2011 թվականից ապահովում է մշակութային արժեքների փորձաքննություն իրականացնելու համար հայտագրված մասնագետների հավատարմագրման գործընթացը: Այդ իսկ նպատակով, գործակալությունը համագործակցում է ՀՀ մշակույթի նախարարության «Մշակութային արժեքների փորձագիտական կենտրոն» և ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ների հետ, որոնք մինչև 2011 թվականը ստացած լիցենզիաների համաձայն իրականացրել են արտահանման կամ ժամանակավոր արտահանման համար հայտագրված պետական սեփականություն չհամարվող մշակութային արժեքների փորձաքննությունը, իսկ այժմ դա շարունակում են` հավատարմագրված փորձագետներին աշխատանքային պայմանագրով այդ գործընթացում ներառելու միջոցով: Հիշյալ կազմակերպությունները մշակութային արժեքների փորձաքննությունն իրականացնում են ՀՀ Կառավարության 2005 թ. մայիսի 12-ի N 630-Ն որոշման պահանջների համաձայն:
Գործակալությունը սերտորեն համագործակցում է նաև համապատասխան իրավապահ մարմինների հետ` մշակութային արժեքների ապօրինի արտահանումը, ներմուծումը կանխարգելելու, նման դեպքերում այդ արժեքների սեփականատերերի իրավունքները վերականգնելու և այլ նպատակներով:
«Մշակութային արժեքների արտահանման և ներմուծման մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն գործակալությունն իրականացնում է նաև այլ երկրներում գտնվող ազգային մշակութային արժեքների հայտնաբերման և հաշվառման գործընթաց` մեր մշակութային ժառանգության պատկերի ամբողջացման, դրա հետագա ուսումնասիրության, օգտագործման և պահպանության նպատակով: Այդ գործընթացներն արդյունավետ ու նպատակային իրականացնելու նկատառումով` գործակալությունը 2007 թվականից նախաձեռնել է այլ պետությունների թանգարաններում, պատկերասրահներում, կոլեկցիոներների և այլ իրավաբանական ու ֆիզիկական անձանց հավաքածուներում առկա մեր մշակութային ժառանգությանը պատկանող պատմական, հնագիտական, գեղարվեստական, ազգագրական, գրական և այլ արժեքների հայտնաբերման ու հաշվառման գործընթացը: