«Հետազոտության ընթացքում ուրախությամբ արձանագրեցի, որ Գյումրիում մարդիկ իրենց տներում շարունակում են պահպանել ավանդական դարբնության նմուշները՝ դռների, պատուհանների հին ճաղավանդակները, պատշգամբների նեցուկները, բազրիքները: Դա նշանակում է՝ բնակչությունը հասկանում է դրանց արժեքը և իր մեջ կրում է գնահատելու ավանդույթը»,- ասում է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող Աղասի Թադևոսյանը:
Մեր զրուցակիցը ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության աջակցությամբ իրականացրել է «Գյումրու դարբնոցային մշակույթի արհեստագործական և համայնքային ավանդույթները» ծրագիրը, որի հիմնական գաղափարն էր Գյումրիի դարբնության ավանդույթները ներկայացնող և մշակութային ժառանգության արժեք ունեցող ազգագրական նյութի գրանցումը, պահպանումն ու հանրայնացումը։
Ծրագրի մասին
Չնայած դարբնությունը Հայաստանում տարածված արհեստներից է եղել, սակայն որպես քաղաքային արհեստ՝ այն իր լիարժեք արտահայտությունը ձեռք է բերել Գյումրիում և ծաղկուն շրջան ապրել 19-րդ դարում:
Ինչպես Աղասի Թադևոսյանն է ներկայացնում, շուրջ 5 ամիս տևած գիտարշավների ընթացքում գրանցած նյութի հիման վրա շարադրվել են դարբնոցային տեխնիկատեխնոլոգիական աշխատանքի և քաղաքային ֆոլկլորում դարբնության ու դարբինների դերի ու տեղի հետ կապված համառոտ պատմություններ, որոնք ամփոփվել են էլեկտրոնային գրքի և շտեմարանի ձևով: Բացի դրանից՝ իրականացվել է Գյումրիի դարբնոցային մշակութային ժառանգության նմուշների տեղակայման քարտեզագրում՝ դրանց գտնվելու վայրերի մասին ցանկերի ուղեցույցով և լուսանկարներով, ինչպես նաև համառոտ տուրիստական խորհրդատու Գյումրիում դարբնոցային մշակութային ժառանգության ցուցադրմանը նվիրված շրջայցի կազմակերպման վերաբերյալ:
Ծրագրի իրականացումը կարևորվում է Գյումրիի արհեստների գույքագրման, արհեստագործների համայնքի արժևորման և գնահատման, ինչպես նաև տեղական ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանության ու կենսունակության շարունակականության ապահովման նպատակով:
Ըստ Ա. Թադևոսյանի՝ մշակութային ժառանգության պահպանմանն ուղղված այս հետազոտական ծրագրին գործուն աջակցություն է ցուցաբերել «Կումայրի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի տնօրենությունը. ազգագրագետն ասում է. «Անգնահատելի է հատկապես թանգարանի գիտաշխատող Պարույր Զաքարյանի մասնագիտական խորհրդատվությունը հետազոտության իրականացման գործընթացում»։ Ծրագրին աջակցել են նաև ՀԳՊԱ Գյումրու մասնաճյուղի տնօրեն Վահագն Ղուկասյանը և Գյումրու ժողովրդական ճարտարապետությունը, քաղաքային կենցաղը և մշակույթը ներկայացնող Ձիթողցոնց տուն-թանգարանը։
Դարբնությունը՝ ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն
Աղասի Թադևոսյանը՝ որպես ծրագրի հեղինակ և ազգագրագետ, ներկայացնում է Գյումրիում դարբնոցային մշակույթի առանձնահատկությունները, անցյալն ու ներկան, հեռանկարները:
«Դարբնությունը Հայաստանում տարածված արհեստներից է եղել թե՛ գյուղական, թե՛ քաղաքային բնակավայրերում: Եթե գյուղերում միայն կենցաղային իրեր են պատրաստվել, ապա քաղաքում շատ ավելի լայն պահանջարկ է եղել. կիրառվել են տան արտաքին ձևավորման տարրեր՝ դռների, պատուհանների ճաղավանդակներ, բազրիքներ,- պատմում է ազգագրագետը,- որպես քաղաք՝ Գյումրին ձևավորվել է 1840-ականներին, երբ այստեղ է տեղափոխվել քաղաքային բնակչություն՝ ձևավորելով տարբեր խավեր: Դա ենթադրում էր մրցակցություն ոչ միայն տարրական կարիքների, այլև գեղագիտական պահանջմունքների բավարարման տիրույթում: Իսկ մրցակցության մեջ վարպետներն ավելի էին հմտանում»:
Քաղաքային արհեստները ունեին համքարություններ՝ որոշակի կանոններով ու արհեստի որակական չափանիշներով, և եթե որևէ արհեստագործ չէր բավարարում այդ չափանիշները կամ խախտում էր դրանք, համքարությունը կարող էր զրկել նրան առևտրական շարքում կրպակ ունենալու հնարավորությունից:
«Ինչո՞ւ է դարբնությունը ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն համարվում» հարցին ազգագրագետ Աղասի Թադևոսյանը պատասխանում է. «Ցանկացած նյութական մշակույթ առարկայանում է ոչ նյութական մշակույթի՝ մտքի ու գաղափարի հաշվին. նյութականը վերջնական արդյունքն է: Այս համատեքստում պետք է տարբերել երկաթագործությունը ավանդական դարբնությունից: Այսօր էլ Գյումրիում կան երկաթային դեկորներով տներ: Դրանց պատրաստման ավանդական եղանակներին փոխարինում է տեխնիկական՝ եռակցման եղանակը: Գործից հասկացող մարդը տարբերությունը միանգամից կզգա. արտաքին տեսքը, որակը այլ են: Դարբնությամբ արված գործերի սիմետրիկ շարքերը, բացի կիրառականությունից, նաև գեղագիտական նշանակություն են ձեռք բերել. հենց սա է դարձել ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն»:
Դարբնության այսօրը
Հետազոտությունների ընթացքում Ա. Թադևոսյանը զրուցել է գյումրեցի մերօրյա դարբինների՝ այդ ավանդույթը իրապես կրողների հետ: Նա պատմում է, որ դարբնության ամենածաղկուն շրջանում Գյումրին ունեցել է մոտ 96 վարպետ դարբին. այսօր նրանց թիվը քաղաքում մատների վրա կարելի է հաշվել. վեցն են: Մի քանի ընտանիք կա, որ սերնդեսերունդ պահպանում է արհեստը՝ հասնելով արդեն 7-րդ սերնդին: Նա հիշատակում է հատկապես Պապոյանների, Մնոյանների, Մարտիրոսյանների ընտանիքների մասին: Նրանք, թե՛ լուսանկարներով, թե՛ բանավոր պատմություններով, թե՛ պարզապես արհեստի մշակութային ինֆորմացիայի կրողները լինելով, պահպանել են այն:
Հետազոտությունների հիման վրա գրած գրքում Ա. Թադևոսյանը հայտնի դարբիններից վավերագրել է Գյումրիում դարբնության մշակույթին վերաբերող բազմաթիվ հիշարժան պատմություններ: Դրանք ցույց են տալիս ավանդույթի կենսունակությունը Գյումրի քաղաքի անցյալում և ներկայում, արժեքն ու նշանակությունը՝ որպես մշակութային ժառանգություն: Ըստ պատմություններից մեկի՝ Գյումրիի կայարանի հայտնի ջահը դարբնել են Մնոյանները: Մեկ տոննա կշռով ջահը կախելիս վարպետ Օնիկը և նրա 2 տղաները իրենց աշխատանքի որակն ու վստահելիությունը ցույց տալու համար բարձրացել են դրա վրա և ի նշանավորումն գործի հաջողության՝ շամպայն խմել:
Դարբնությունը՝ որպես մշակութային ժառանգություն արժևորելիս կարևորվում է այն հանգամանքը, որ զնդանը ծիսական վայր է համարվել: Զնդանի վրա դարբինները հաց են տվել, և դրա վրա նստելը սրբապղծություն էր: Ա. Թադևոսյանն իրավացիորեն նշում է, որ ավանդական արհեստները կորցնելու վտանգը միշտ կա, որովհետև տեխնոլոգիզացման գործընթացին զուգահեռ՝ արդյունքը էժանանում է, իսկ ձեռքի աշխատանքը ժամանակատար և թանկ:
«Միայն այն, որ այսօր կան ընտանիքներ, որոնք սերնդեսերունդ փոխանցում են դարբնությունը, հուշում է, որ արհեստը կապրի»,- ասում է Թադևոսյանը և հայտնում Հովհաննես Մնոյանի վերջին գործի մասին. նա երկաթից կին է դարբնել, շուտով կավարտի նաև Կոմիտասի կիսանդրին:
Դարբնության ավանդույթը պահպանում է ոչ միայն դարբինը, այլև բնակիչը
«Քաղաքը լուսանկարելու ընթացքում նկատեցինք մի ճաղավանդակ, որը գտնվում էր բոլորովին նոր դռան վրա. հին վարպետի ձեռքի գործ էր: Դուռը փոխել էին, բայց ճաղավանդակը պահպանել են,- ասում է մեր զրուցակիցը և հավելում,- սեփական մշակույթը ընկալելը և կրելը այդ արժեքների պահպանման հիմնական երաշխիքն են: Շատ հաճելի էր տեսնել և գիտակցել բնակիչների մոտեցումը»:
Ա. Թադևոսյանը պատմում է նաև, որ Գյումրիի Գեղարվեստի ակադեմիան ունի դեկորատիվ կիրառական արվեստի բաժին, որտեղ դարբնություն են սովորեցնում: Նա ականատես է եղել, թե ինչպես են աղջիկները ևս հետաքրքրվել այս արհեստով, փորձել երկաթից դեկոր ստանալ: Ազգագրագետը արհեստը պահպանելու և սերունդներին փոխանցելու հարցում լավատես է. միաժամանակ նշում է, որ մեծ դեր ունի նաև հանրահռչակման քաղաքականությունը՝ հասարակության լայն շերտերին ներկայացնելու մեր ավանդական դարբնությունը՝ այն պահպանելու, չվնասելու և հնարավորինս կիրառական դարձնելու համար: Ըստ Թադևոսյանի՝ դարբնության ավանդույթը աշխուժացնելու հեռանկարային տարբերակ է նաև տուրիզմը. «Ճիշտ է, մեկ այլ տեսանկյունից տուրիզմը մշակույթի ապրանքայնացման վտանգ կարող է ներկայացնել, բայց գրագետ քաղաքականության պայմաններում այն նաև մեր ունեցածը հանրահռչակելու լավ միջոց է»:
Նա իր ծրագրում ներառել է նաև համառոտ խորհրդատվություն տուրիզմի համար՝ ինչպես Գյումրիում կարելի է դարբնության մշակույթի երթուղի ստեղծել. «Օրինակ՝ զբոսավարները Ասլամազյան քույրերի թանգարանը ներկայացնելիս կարող են զբոսաշրջիկի ուշադրությունը հրավիրել նաև թանգարանի դարպասին, որը ևս մշակույթի բաղադրիչ է: Կարծում եմ՝ զբոսաշրջությունն այդ կերպ ավելի հետաքրքրական և բազմազան կդառնա թե՛ տեղացի, թե՛ օտարերկրյա այցելուների համար»:
Եզրափակելով խոսքը՝ Աղասի Թադևոսյանը կարծում է, որ դարբնությունը հանրահռչակելու համար կարելի էր նաև Գյումրիում դարբնության փառատոն անցկացնել, ինչը ևս կնպաստեր հանրության իրազեկվածության բարձրացմանը և մեր մշակութային ժառանգության պահպանմանն ու փոխանցմանը:
Լուսանկարներն արված են «Գյումրու դարբնոցային մշակույթի արհեստագործական և համայնքային ավանդույթները» ծրագրի շրջանակում:
